Odpowiedzialność przewoźnika za przewożony towar jest problemem bardzo złożonym. Inaczej bowiem odpowiedzialność ta kształtuje się w prawie krajowym, a inaczej w międzynarodowym. Przewozy krajowe podlegają regulacji przepisów Ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe, a w kwestiach nieuregulowanych tą ustawą – przepisom Kodeksu Cywilnego, zaś przewozy międzynarodowe Konwencji CMR z dnia 19 maja 1956 roku. Ustawa Prawo przewozowe reguluje przewóz osób i rzeczy, wykonywany odpłatnie na podstawie umowy przewozu, przez uprawnionych do tego przewoźników na terenie kraju z wyłączeniem transportu morskiego, lotniczego i konnego.
Konwencję CMR stosuje się zaś do wszelkich umów o zarobkowym przewozie drogowym towarów pojazdami, niezależnie od miejsca zamieszkania i przynależności państwowej stron, jeżeli miejsce przyjęcia przesyłki do przewozu i miejsce przewidziane dla jej dostawy, stosownie do ich oznaczenia w umowie, znajdują się w dwóch różnych krajach, z których przynajmniej jeden jest krajem umawiającym się. I w prawie przewozowym i w Konwencji CMR przewoźnik odpowiada za przesyłkę towarową. Ogólnie mówiąc przesyłką towarową są rzeczy, które przewoźnik przyjął do przewozu na podstawie listu przewozowego lub innego dokumentu przewozowego zwanego inaczej „ listem przewozowym”. Pojęcie przesyłki towarowej obejmuje towar wraz z opakowaniem.
Za co ponosi odpowiedzialność przewoźnik w prawie krajowym?
W prawie krajowym zgodnie z art. 65 ust. 1 Prawa Przewozowego „przewoźnik ponosi odpowiedzialność za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki od momentu przyjęcia jej do przewozu aż do chwili jej wydania odbiorcy a także za opóźnienia w przewozie przesyłki”. Odpowiedzialność tą przewoźnik ponosi niezależnie od swojej winy, na zasadzie ryzyka. Aby przewoźnik ponosił odpowiedzialność na gruncie art. 65 ust. 1 muszą zaistnieć obligatoryjnie 4 przesłanki:
- – Szkoda musi przybrać postać utraty, ubytku lub uszkodzenia przesyłki,
– Szkoda musi powstać w czasie pozostawania przesyłki pod opieką przewoźnika,
– Musi istnieć związek przyczynowy pomiędzy okolicznością zaistniałą w czasie przewozu a szkodą,
– Osoba uprawniona do odszkodowania musi dokonać tzw. aktów staranności.
Podstawową przesłanką odpowiedzialności przewoźnika jest powstanie szkody, która może przybrać jedynie postać: utraty, ubytku lub uszkodzenia. O utracie przesyłki możemy mówić w momencie kiedy to przewoźni nie może wydać jej odbiorcy ponieważ nie posiada władztwa fizycznego nad nią, a termin przewozu upłynął. Ubytek przesyłki zachodzi kiedy to w momencie wydania przesyłki odbiorcy istnieją braki polegające na zmniejszeniu jej wagi, miary lub liczby sztuk w porównaniu do stanu, który istniał w momencie przyjęcia jej do przewozu. Tak jak już wcześniej zostało zauważone przesyłka to towar wraz z opakowaniem. Dlatego też jeżeli przewoźnik dostarczy jakikolwiek element z nadanej do przewozu przesyłki (nawet puste opakowanie) mamy do czynienia z ubytkiem, a nie utratą lub zaginięciem przesyłki. Uszkodzenie przesyłki następuje, gdy przesyłka obniża swoją wartość rynkową lub użytkową w skutek zmian jakościowych. Uszkodzenie takie może być wywołane czynnikami mechanicznymi (połamanie, obicie, potłuczenie czy zgniecenie), działaniem czynników zewnętrznych (zmoczenie, przemarznięcie, przerdzewienie) czy też zmianami biologicznymi i chemicznymi (typu gnicie, fermentacja czy pleśnienie).
Kolejna przesłanka skutkująca ponoszeniem odpowiedzialności przez przewoźnika to czas powstania szkody. Otóż przepis art. 65 ust.1 mówi, że „przewoźnik ponosi odpowiedzialność za przesyłkę od momentu jej przyjęcia do przewozu aż do momentu jej wydania odbiorcy”. Czyli szkoda musi powstać w momencie kiedy przesyłka znajdowała się pod władztwem przewoźnika czyli w szeroko pojętym czasie przewozu. Pod pojęciem czasu przewozu rozumiemy nie tylko okres rzeczywistego przewozu przesyłki, lecz również czas, gdy pozostawała ona w pieczy przewoźnika. W praktyce udowodnienie związku czasowego z powstałą szkodą sprowadza się do wskazania szkody w momencie, kiedy odbiorca odbiera przesyłkę od przewoźnika. Przepisy Prawa Przewozowego nie nakładają na osobę dochodzącą od przewoźnika odszkodowania z tytułu szkody w przesyłce, aby wskazała konkretną przyczynę powstania tej szkody. Osoba ta musi tylko wykazać, że szkoda powstała w momencie kiedy, to przesyłka znajdowała się pod „opieką” przewoźnika. Nie musi wskazywać, co spowodowało tą szkodę.
W jaki sposób przewoźnik może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę?
Istnieją jednak sytuacje, kiedy to przewoźnik może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę w przesyłce. Granicę zwolnienia przewoźnika z odpowiedzialności za szkodę w przesyłce i opóźnienie w przewozie zawarte są w art. 65 ust. 2 Ustawy Prawo Przewozowe.
Wyróżniamy:
- 1) Przyczyny występujące po stronie nadawcy lub odbiorcy niewywołane winą przewoźnika,
2) Właściwość towaru,
3) Siła wyższa.
Przyczyny występujące po stronie nadawcy lub odbiorcy niewywołane winą przewoźnika
Przyczyny występujące po stronie nadawcy lub odbiorcy niewywołane winą przewoźnika obejmują zawinione, jak i nie zawinione działania i zaniechania nadawcy lub odbiorcy, a także wszelkie inne zdarzenia losowe, które leżą po stronie nadawcy lub odbiorcy. Wśród przyczyn leżących po stronie nadawcy lub odbiorcy wymienia się najczęściej:
– nadanie do przewozu przesyłki bez właściwego opakowania,
– niewłaściwy wybór środka transportowego,
– załadowanie przesyłki do środka transportowego, który nie nadaje się do przewozu danego rodzaju przesyłek,
– niewłaściwe wypełnienie dokumentów przewozowych,
– wydanie błędnych zleceń przewoźnikowi,
– nieprawidłowe zadeklarowanie wartości przesyłki.
Właściwość towaru
Pod pojęciem „ właściwość towaru” należy rozumieć zespół cech fizykochemicznych i biologicznych, które charakteryzują określoną przesyłkę. Mogą to być naturalne właściwości rzeczy danego rodzaju, a także wady fizyczne, które charakteryzują konkretną przesyłkę.
Siła wyższa
Używane w Ustawie określenie „siła wyższa” należy rozumieć, jako nadzwyczajność, przemożność oraz zewnętrzność. Może ona przybrać postać zdarzeń przyrodniczych, działań o charakterze aktów władzy publicznej, a także aktów siły zbrojnej.
Czy istnieją inne sytuacje, kiedy to przewoźnik może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę w przesyłce?
Istnieją także przesłanki szczególne skutkujące zwolnieniem przewoźnika z odpowiedzialności za szkodę w przesyłce. Zostały one scharakteryzowane w art. 65 ust.3. Pierwszą z nich jest „nadanie pod nazwą niewłaściwą lub niedostateczną rzeczy wyłączonych z przewozu lub przewożonych na warunkach szczególnych albo niezachowanie przez nadawcę tych warunków”. Rzeczami wyłączonymi z przewozu są rzeczy: których przewóz jest zabroniony na podstawie odrębnych przepisów, które z powodu swoich rozmiarów, masy lub innych właściwości albo ze względu na urządzenia przewoźnika lub warunki drogowe danej gałęzi transportu nie nadają się do przewozu środkami transportowymi, a także rzeczy niebezpieczne w rozumieniu odrębnych przepisów. Powyższa przesłanka ma zastosowanie tylko w sytuacji, gdy nadawca w sposób niezgodny z rzeczywistością określił zawartość przesyłki. Taka przesyłka powinna zostać wyłączona z przewozu lub powinna być przewożona na podstawie przepisów szczególnych.
Następną przesłanką szczególną jest „brak, niedostateczność lub wadliwość opakowania”. Przesłanka ta ma zastosowanie tylko w przypadku, gdy w skutek braku, niedostateczności lub wadliwego opakowania przesyłka narażona jest na szkodę w skutek jej naturalnych właściwości. Na przewoźniku ciąży obowiązek wykazania, że przedmiotem przewozu był towar, który ze względu na swoje naturalne właściwości wymaga specjalnego opakowania, a nadawca takiego opakowania nie zapewnił. Przewoźnik musi także udowodnić związek przyczynowy pomiędzy tą przyczyną a szkodą.
Kolejna przesłanka uprzywilejowana to „szczególna podatność rzeczy na szkodę wskutek wad lub naturalnych właściwości”. Na szkody wskutek wad lub naturalnych właściwości narażone są rzeczy, w odniesieniu do których nie da się całkowicie wyeliminować ryzyka powstania szkód w czasie przewozu, pomimo należytego wykonania czynności związanych z przygotowaniem przesyłki do przewozu oraz samego przewozu. Za takie rzeczy najczęściej uważa się przesyłki z rzeczami łatwo psującymi się, niebezpiecznymi, żywymi zwierzętami czy też szkłem.
„Ładowanie, rozmieszczanie lub wyładowanie rzeczy przez nadawcę lub odbiorcę” stanowi przed ostatnią przesłankę zwalniającą z odpowiedzialności. Niewłaściwość ładowania lub rozmieszczenia przesyłki polega na nierespektowaniu postanowień wynikających z regulaminów przewoźników.
Ostatnią przesłanką uprzywilejowaną jest „przewóz przesyłek, które powinny być dozorowane, jeżeli szkoda wynikła z przyczyn, którym miał zapobiec dozorca”. Na przewoźniku ciąży wykazanie, że przewóz odbywał się przy udziale dozorcy, a pomimo to wystąpiło określone zdarzenie, które spowodowało szkodę w przesyłce, a zderzeniu temu miał zapobiec dozorca.
Jaka jest odpowiedzialność przewoźnika za ubytek w towarze jeżeli dostarczył go bez śladów naruszenia?
Prawo przewozowe zawiera korzystne dla przewoźnika domniemania prawne, zwalniające go z odpowiedzialności za przewożony towar. Otóż po pierwsze, zgodnie z art.66 ust.1 przewoźnik nie odpowiada za ubytek przesyłki, której masy i liczby sztuk nie sprawdził przy nadaniu, jeżeli dostarczy ją bez śladu naruszenia, a w razie przewozu w zamkniętym środku transportowym – również z nie naruszonymi plombami nadawcy. Przepisy art. 66 ust. 1 mogą zostać zastosowane jedynie przy spełnieniu domniemań: przyjęcie przesyłki nastąpiło bez sprawdzenia masy i ilości sztuk przesyłki, a także, że przewoźnik dostarczył ją bez śladów naruszeń, z nienaruszonymi plombami, które założył nadawca.
Po drugie art. 66 ust. 2 zwalnia przewoźnika z odpowiedzialności, jeżeli przesyłka nadeszła do miejsca przeznaczenia w pojemniku transportowym, nie naruszonym, zamkniętym przez nadawcę i z nienaruszonymi, założonymi przez niego plombami. Pojęcie „pojemnik transportowy” nie zostało zdefiniowane, dlatego obejmuje ono „urządzenia transportowe” o trwałym charakterze i odpowiedniej wytrzymałości, które zapewnia możliwość wielokrotnego używania, a także umożliwia przemieszczanie z jednego środka transportowego na inny bez przeładowywania towarów. Dlatego przesłanka ta ma zastosowanie przy spełnieniu poniższych domniemań: pojemnik transportowy został zamknięty przez nadawcę, plomby założył sam nadawca, a stan pojemnika transportowego, jak również stan plomb w momencie wydania przesyłki odbiorcy jest nienaruszony.
Za co ponosi odpowiedzialność przewoźnik w prawie międzynarodowym?
Zgodnie z Konwencją CMR „przewoźnik odpowiada za całkowite lub częściowe zaginięcie towaru lub za jego uszkodzenie, które nastąpiło w czasie między przyjęciem towaru a jego wydaniem, jak również za opóźnienie dostawy” (art. 17 konwencji CMR). Przepisy te regulują odpowiedzialność przewoźnika za najbardziej typowe szkody występujące przy przewozie towarów. Konwencja w porównaniu do Prawa przewozowego nie reguluje odpowiedzialności za inne szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy przewozu. Nie oznacza to, że przewoźnik nie ponosi za nie odpowiedzialności. Stosuje się tutaj bowiem przepisy prawa krajowego. Po za tym przewoźnik odpowiada także za czynności i zaniedbania swoich pracowników i dalszych przewoźników, którym zleca przewóz, jak za swoje własne czynności i zaniedbania.
Przesłanki odpowiedzialności przewoźnika za szkodę w towarze przedstawiają się, tak jak w prawie przewozowym. Tak więc, aby przewoźnika odpowiadał za szkodę muszą być spełnione łącznie 4 przesłanki:
- 1) Szkoda w postaci całkowitej bądź częściowej utraty bądź uszkodzenia przesyłki
2) Szkoda powstała w czasie między przyjęciem towaru a jego wydaniem,
3) Związek przyczynowy pomiędzy okolicznością zaistniałą w czasie przewozu a szkodą,
4)Wina przewoźnika.
Jaka jest różnica między przesłankami odpowiedzialności za szkodę w prawie przewozowym a w Konwencji CMR?
Przesłanką odpowiedzialności na gruncie Konwencji nie jest natomiast wykonanie przez odbiorcę tzw. Aktów staranności, które polegają na zabezpieczeniu dowodów na okoliczność szkody, jej rozmiaru, ewentualnie okoliczności jej powstania. Czynności te mają bowiem wyłącznie charakter dowodowy. Poza tym Konwencja w przeciwieństwie do regulacji zawartych w prawie polskim wymagającym sporządzenia protokołu o stanie przesyłki nie określa środków dowodowych, które powinny być zabezpieczone i przeprowadzone na okoliczność szkody.
Przepisy art. 17 Konwencji CMR wymieniają jedynie szkody bezpośrednie w postaci utraty czy to całkowitej, czy też częściowej bądź uszkodzeniu towaru. Konwencja nie mówi nic o dalszych następstwach, które mogą wywołać szkody w majątku osoby uprawnionej. Takimi szkodami mogą być straty, które naprawdę poniósł przewoźnik, a także spodziewane
i utracone korzyści. O tych szkodach mówi natomiast art. 26 Konwencji CMR, który daje możliwość zadeklarowania przez nadawcę za dodatkową opłatą tzw. „Kwoty specjalnego interesu w dostawie”. Dlatego należy przyjąć, że wbrew wykładni językowej art. 17 CMR szkodą jest nie tylko szkoda, która zaistniała bezpośrednio w substancji towaru, ale także dalsze ujemne następstwa majątkowe tej szkody, pozostające z nią w normalnym związku przyczynowym.
Jakie są przyczyny zwalniające przewoźnika z odpowiedzialności?
Granice odpowiedzialności przewoźnika za szkody w substancji towaru i opóźnienie
w przewozie wyznaczone są przyczynami zwalniającymi go od tej odpowiedzialności, wymienionymi w art. 17 ust. 2 Konwencji CMR. Są to tzw. Ogólne przyczyny zwalniające. Konwencja wymienia także szereg tzw. Uprzywilejowanych okoliczności, które skutkują zwolnieniem przewoźnika z odpowiedzialności. Granice odpowiedzialności przewoźnika wyznaczają zatem następujące okoliczności:
– Wina osoby uprawnionej– obowiązki nadawcy i odbiorcy przesyłki są w przepisach ściśle określone. Dlatego też przewoźnik powołując się na tą przesłankę powinien precyzyjnie udowodnić zawinione naruszenie przez nadawcę lub odbiorcę konkretnego obowiązku działania lub zaniechania.
– Zlecenie osoby uprawnionej niewynikające z winy przewoźnika– aby zlecenie osoby uprawnionej stanowiło przesłankę zwalniającą przewoźnika od odpowiedzialności, nie musi bowiem być zawinione przez tę osobę. Wystarczy jego obiektywna wadliwość.
– Wada własna towaru– wada towaru to cecha, która nie może być przypisana wszystkim rzeczom danego gatunku, lecz tylko niektórym z nich, powodująca obniżenie ich wartości, użyteczności lub pozbawienie kompletności.
– Okoliczności, których przewoźnik nie mógł uniknąć i których skutkom nie mógł zapobiec– w celu uwolnienia się od odpowiedzialności na podstawie tej przesłanki przewoźnik musi udowodnić niemożność uniknięcia określonego zdarzenia, a także niemożność zapobieżenia jej skutkom. Te przesłanki muszą wystąpić łącznie.
Bardzo ważne są także przepisy uprzywilejowane, które pozwalają przewoźnikowi uwolnić się od odpowiedzialności:
– Użycie pojazdów otwartych i nieprzykrytych opończą, jeżeli ich użycie było wyraźnie uzgodnione i zaznaczone w liście przewozowym – kierując się powyższą zasadą, należy przyjąć, że porozumienie w zakresie użycia pojazdów odkrytych musi być zawarte w treści listu przewozowego. Jeżeli przewoźnik i nadawca zawrą takie porozumienie, a nie ma ono odzwierciedlenia w treści listu przewozowego jest ono ważne. ale nie daje przewoźnikowi możliwości skorzystania z powyższej przesłanki zwalniającej.
– Brak opakowania przesyłki lub jego wadliwość – Przesłanka ta ma zastosowanie do towarów, które posiadają naturalne właściwości, które w przypadku braku lub wadliwości opakowania narażone są na zaginięcie lub uszkodzenie. Przewoźnik swoje zastrzeżenia dotyczące wadliwego opakowania lub jego braku powinien zamieścić w liście przewozowym. Jeżeli tego nie zrobi, aby uwolnić się od odpowiedzialności musi przeprowadzić postępowanie dowodowe w którym wykaże brak swojej winy w szkodzie w przesyłce.
– Manipulowanie, ładowanie, rozmieszczenie lub wyładowanie towarów przez nadawcę lub odbiorcę albo przez osoby działające na rachunek nadawcy lub odbiorcy – Konwencja nie określa na kim ciąży obowiązek dokonania czynności związanych z ładunkiem. Dlatego informacje takie powinny być zawarte w liście przewozowym, a jeżeli ich nie ma stosuje się przepisy prawa krajowego. W praktyce jednak czynności ładunkowe dokonuje nadawca lub odbiorca. Przewoźnik odpowiada za towar od momentu przyjęcia go, więc jeżeli szkoda powstaje w czasie czynności załadunkowych, to przewoźnik nie odpowiada za tą szkodę ponieważ czynności załadunkowe poprzedzają moment przyjęcia towaru do przewozu przez przewoźnika. Przepisy te stosowane są w odniesieniu do szkód, które powstały w czasie przewozu, a ich źródło znajduje się we wcześniejszym wykonaniu przez nadawcę czynności, które polegały na manipulowaniu, ładowaniu lub rozmieszczeniu przesyłki na środku transportowym. Przewoźnik nie może powoływać się na tą przesłankę, jeżeli czynności załadunkowych wykonywał inny przewoźnik sukcesywny.
– Naturalne właściwości niektórych towarów, mogące powodować ich całkowite lub częściowe zaginięcie lub uszkodzenie – do zwolnienia się przewoźnika od odpowiedzialności w oparciu o tą przesłankę nie jest konieczne udowodnienie przez przewoźnika, że właściwość przesyłki była wyłączną przyczyną szkody.
– Niedostateczność lub wadliwość cech lub numerów na sztukach przesyłki – w praktyce niedostateczności lub wadliwość cech i numerów na sztukach przesyłki skutkuje opóźnieniami w przewozie. Przesłanka ta ma zastosowanie w przypadkach, gdy skutkiem opóźnienie jest szkoda w przesyłce, a także nastąpiło zaginięcie przesyłki w skutek wymienionych w tym przepisie braków.
PODSUMOWANIE:
Niezależnie od tego czy dokonujemy przewozu zgodnie z przepisami prawa krajowego czy też Konwencji CMR bardzo ważne jest, aby wszystkie nasze spostrzeżenia dotyczące przewożonego towaru zamieszczać w liście przewozowym, a także dokładnie wykonywać zalecenia nadawcy czy też odbiorcy. Pozwoli nam to na uniknięcie negatywnych konsekwencji związanych z odpowiedzialnością za przewożony towar. To co dla nas wydaje się małym, niezauważalnym ubytkiem dla odbiorcy może być „wielką” wadą za która jeżeli nie umieścimy odpowiednich adnotacji w liście przewozowym będziemy musieli jako przewoźnik zapłacić.
